خشکسالی یکی از بلایای طبیعی است که هر ساله خسارات فراوانی به بار می‌آورد. این پدیده در نتیجه ناهنجاری‌های شدید و مکرر زمانی- مکانی در الگوهای گردش جوی به وجود می‌آید. بلایای طبیعی همواره بخشی از تاریخ حیات انسان بوده است. آثار بلایای طبیعی در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه به لحاظ خسارات مالی و جانی یکسان نیست. حدود 90 درصد از خسارات جانی به دو سوم جمعیت کشورهای در حال توسعه مربوط می‌شود؛ در حالی که سه چهارم از مجموع خسارت‌های اقتصادی در کشورهای پیشرفته اتفاق می‌افتد. یکی از چالش‌های مهم در جهان کنونی رقابت برای دسترسی به منابع آب سالم است. مسأله‌ای که اکثر مناطق جهان را در آینده‌ای نه چندان دور وارد ابعاد تازه‌ای از چالش خواهد کرد کاهش منابع آب است که متأثر از تغییرات اقلیم جهانی است.
تغییر اقلیم عبارت است از تغییرات رفتار آب و هوایی یک منطقه نسبت به رفتاری که در طول یک افق زمانی بلند مدت مورد انتظار است. این پدیده متأثر از عواملی چون فعالیت‌های خورشیدی، آتشفشان‌ها، اتمسفر، اقیانوس‌ها و درصد گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر و فعالیت‌های زیرساختاری و عمرانی است که دارای اثرات متقابل هستند. این تغییرات منجر به دگرگونی در وضع آب و هوا، تغییر توزیع مکانی و زمانی بارش و نوع آن (جامد یا مایع)، جریانات سطحی، تبخیر، تغذیه سفره آبهای زیر زمینی و کیفیت آب می‌شود و به طور کلی روند جدیدی را در اقلیم جهانی به وجود می‌آورد. تغییرات اقلیمی درحال حاضر یکی از مهمترین چالش‌های محیطی در جهان امروز است که افزایش درجه حرارت، ذوب شدن یخ‌های قطبی، خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها، بالا آمدن سطح آب‌های آزاد جهان و تغییر در آستانه‌های آب و هوایی از پیامدهای آن است. از جمله تأثیرات مهم تغییر اقلیم، یکنواخت نبودن توزیع بارش، گسترش خشکسالی‌ها و تداوم آن‌ها و در نهایت تأثیر منفی بر منابع آب در سطح جهان است که این امر سبب ایجاد تنش‌های سیاسی کشورها در زمینه منابع آب و حفظ آن‌ها در محدوده سرزمینی خود می‌شود. با توجه به ادامه روند تغییر اقلیم در سطح جهان و تأثیر آن بر منابع آب، زندگی بیش از چهار میلیارد نفر از ساکنان کره زمین تحت تأثیر قرار می‌گیرد!
تأثیرات تغییر اقلیم بر منابع آب را به هیچ وجه نمی‌توان نادیده گرفت. بالارفتن درجه حرارت به افزایش تقاضا برای آب کشاورزی به جهت تبخیر فراوان منجر می‌شود. افزایش درجه حرارت و مقدار تبخیر و تعرق و همچنین کاهش بارندگی باعث افزایش پدیده بیابانزایی و شوری خاک می‌شود. افزایش درجه حرارت و بالارفتن میانگین دمای فصل زمستان سبب کاهش تفاوت دمایی بین زمستان و تابستان شده که از جمله پیامدهای این امر کاهش تغذیه آب‌های زیرزمینی و کاهش منابع آب خواهد بود.
آسیب‌پذیری منابع آب و حساسیت آن‌ها در برابر تغییر اقلیم از جمله چالش‌های مهمی است که در سال‌های اخیر نظر دولتمردان و پژوهشگران علوم آب را به خود جلب کرده است. ارتباط تنگاتنگی بین چرخه هیدرولوژی و سیستم اقلیمی وجود دارد. هر تغییری در اقلیم کلیه عناصر هیدرولوژی را تغییر می‌دهد و عکس آن نیز اتفاق می‌افتد. رواناب، آبدهی رودخانه‌ها، آب‌های زیرزمینی، شدت سیلاب و خشکی همگی متأثر از میزان بارش است. با توجه به افزایش گاز کربنیک و به تبع آن وقوع گرمایش جهانی و تأثیر آن بر منابع آبی ملی و منطقه‌ای، ضروری به نظر می‌رسد که تأثیر تغییرات فوق بر برنامه‌ریزی‌های مدیریت منابع آب لحاظ شود. افزایش دمای کره زمین بین 1 تا 4 درجه در قرن حاضر، ابعاد اندوهباری از فراوانی وقوع بلایایی همچون خشکسالی و سیل را در پی دارد. بر اساس گزارش‌های هیأت بین الدول تغییر اقلیم(IPCC) گرمایش جهانی دما و وقوع تغییر اقلیم تأیید شده‌است. روند خطی میانگین دمای سطح زمین در دوره صد ساله اخیر از نرخ افزایشی تبعیت نموده و نرخ روند این گرمایش در دهه‌های اخیر نسبت به دوره‌های گذشته بیشتر بوده است.
تغییرات ناشی از تغییر اقلیم در مراحل زیستی، شامل فعالیت‌های انسانی است که بر محیط اثر دارند. همچنین، این تغییرات جهانی شامل سیستم‌های آب زیرزمینی نیز می‌شوند. سازگاری با تغییر جهانی اقلیم باید شامل مدیریت هوشیارانه آب‌های زیرزمینی به عنوان یک منبع تجدید پذیر و عموماً دیر بازده باشد. آب‌های زیرزمینی در بسیاری نواحی مورد استفاده بیش از حد قرار گرفته گرچه ذخیره زیرزمینی در دسترس می‌تواند کلید برآورده شدن نیازهای توأم کشاورزی، صنعت، تأمین آب شهری و خانگی و اکوسیستم‌ها در زمان کمبود باشد.
شدت و تناوب دوره‌های خشکسالی آینده، همزمان با روندهای گرمایش در زمینه منابع آب باید مورد توجه قرار گیرند. هرچند چنین تخمین‌هایی سرشار از عدم قطعیت‌های زمانی و مکانی است. تغییرات جهانی از طرق عموماً ناشناخته‌ای بر منابع آب دنیا مؤثر هستند. تأثیرات بالقوه تغییرات جهانی بر آبهای سطحی، بویژه بر الگوها و روندهای پیش‌بینی شده اقلیم منطقه‌ای اثر گذارند.
از آنجا که تغییر اقلیم می‌تواند به صورت مستقیم و غیرمستقیم و به طرق نامعلوم بر مراحل هیدروژئولوژیکی اثر گذارد، تلاش برای شناخت تأثیر تغییر اقلیم بر آب زیرزمینی به‌صورت روز افزونی مورد توجه قرار گرفته است. داده‌های مشاهداتی و پیش‌بینی آب و هوا شواهد بسیاری مبنی بر آسیب‌پذیری آبهای شیرین (سطحی و زیرزمینی) را نشان می‌دهد. منابع آب، پتانسیل تأثیر‌پذیری زیادی از تغییر اقلیم دارند که منجر به عواقب گسترده‌ای در جامعه و اکوسیستم می‌شود. امروزه تغییر اقلیم عامل حدوداً 20 درصد کمبود آب است. بنابراین، ارزیابی و شناخت تغییرات اقلیمی بلند مدت به منظور برنامه‌ریزی و مدیریت بهتر منابع آب زیرزمینی ضرورتی اساسی است.
در مقایسه با سایر کشورهای خاورمیانه، کشور ما به دلیل داشتن دو رشته کوه البرز و زاگرس بارندگی قابل توجهی دارد که این امر سبب تشکیل سفره‌های آب قابل توجهی در این مناطق شده‌است. میانگین بارندگی در کشور ما حدود 243 میلیمتراست که حدود یک سوم بارندگی جهانی را در بر می‌گیرد. با توجه به وضعیت درجه حرارت میزان تبخیر بیش از دو سوم میزان بارندگی‌ها را با تنش مواجه می‌کندکه تأثیر منفی آن بر منابع آبهای سطحی و زیرزمینی نمایان می‌شود. بخشی از آب که به صورت رواناب است در پشت سدها برای مصارف متعدد ذخیره و قسمت دیگر آن وارد دریاها یا پهنه‌های شور می‌شود.
توزیع منابع آبی در کشور یک توزیع نابرابر است به طوری که شمال، غرب و جنوب غرب با وسعتی حدود 31 درصد 52 درصد بارندگی و 69 درصد رواناب کشور را تولید می‌کنند، در حالی که 69 درصد کشور 48 درصد بارندگی و رواناب را دریافت می‌کنند. با توجه به این توزیع نابرابر مصرف آب در مرکز و شرق کشور، تنش کم آبی درحال افزایش است. براساس پیش‌بینی‌های تغییرات اقلیمی، بارندگی در کشور مناطق شمال‌غرب، غرب و جنوب‌غرب به طور میانگین کاهش می‌یابد در صورتی‌که میزان بارندگی برای مناطق شرق، جنوب‌شرق و مرکزی دارای یک روند افزایشی خواهد بود. این افزایش بارندگی برای مناطقی است که میزان تبخیر و تعرق خیلی بالایی دارند و با توجه به افزایش دمای کره زمین در طی زمان این افزایش بارندگی چندان مفید و اثربخش نخواهد بود و تشنگی را برای زمین به ارمغان می‌آورد!

دکتر مجید احتشامی / مدیر گروه محیط‌زیست و توسعه پایدار مرکز تحقیقات استراتژیک